W połowie XIII w. na terenie ziemi oleckiej toczyły się walki między wojskami książąt ruskich i polskich, aby podporządkować sobie Jaćwingów. Od strony zachodniej wielokrotnie napadali Krzyżacy.
W latach 1283-1422 tereny ziemi jaćwieskiej zostały wyludnione, pokryła je puszcza graniczna (w języku niemieckim nazywana Wildenis – pustkowie). Resztki Jaćwingów zostały przesiedlone na Sambię.
W 1471 r. Krzyżacy założyli wieś Sobole, a w 1472 Kukówko. Od 1500 r. administrację nad omawianym obszarem przejęło starostwo w Stradunach.
We wrześniu 1544 r. na polowaniu nad Jeziorem Oleckim Wielkim przebywał książę Albrecht Hohenzolern (Markgraf Albrecht der Ältere von Brandenburg (1490-1568)). Być może wtedy właśnie, gdy podziwiał malowniczą okolicę, zrodził się w jego umyśle plan założenia w tym miejscu miasta.
Albrecht von Brandenburg-Ansbach w wieku 74 lat. Tak wyglądał w czasie spotkań z Zygmuntem Augustem.
W 1545 r. komisja pruska i litewska spotkały się koło wsi Bogusze, ustalając granicę między Polską, Litwą i Prusami Książęcymi.
7 października 1559 r. książę wysłał do puszczy straduńskiej mierniczych i wysokich urzędników administracji pruskiej, aby wymierzyć i przeznaczyć pod kolonizację część puszczy w starostwie straduńskim. Na wykonanych przez nich szkicach (przechowywanych w bibliotece w Berlinie) widoczny jest zarys jeziora i miejsce, gdzie ma być miasto o nazwie Markgrafenstadt.
Przedlokacyjny szkic terenu pod przyszłe miasto nad Jeziorem Olecko Wielkie (ok. X 1559 r.),
w: Berlin – Dahlem, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Etats – Ministerium EM 103g H. A. Olecko (Grenzsachen 1533-1608), 434
Zasadźcą został Adam Wojnowski, polski szlachcic z Mazowsza. Już pod koniec 1559 r. Wojnowski sprowadził z Mazowsza pierwszych osadników. Przedsięwzięcie było bardzo śmiałe. Miasto bowiem powstać miało nie jako ośrodek handlowy czy gospodarczy zagospodarowanego już obszaru, lecz w puszczy w terenie wcześniej nie zamieszkanym (określa się to jako “na surowym korzeniu”). Tekst aktu lokacyjnego dla miasta został wydany z datą 1 stycznia 1560 r. Po raz pierwszy użyto w nim nazwy miasta “Marggrabowa”. Miała ona upamiętnić margrabiowski tytuł księcia Albrechta (margrabia branderburski). Ludność polska używała zarówno nazwy Margrabowa i Olecko.
Fragment z książki: Hartknoch, Ch., Alt - und Neues Preussen: oder Preussischer Historien... Leipzig;
Frankfurt am Main. 1684
W 1558 r. pisano w dokumentach o 2 miastach "po stronie litewskiej" Raczki i Bakałarzewo. W 1570 r. prawa miejskie od Zygmunta Augusta otrzymuje Filipowo.
Według historyka Hennenbergera założenie Olecka łączy się ze spotkaniem w domku myśliwskim księcia Albrechta w 1560 r. z królem polskim Zygmuntem Augustem. Okazją do spotkania miało być wspólne polowanie w puszczy. Zgodnie z innym przekazem Marggrabowę założył książę Albrecht Hohenzollern z wdzięczności za uratowanie życia podczas polowania przez pustelnika z puszczy.
Według legendy tak miały przebiegać te wydarzenia: "Dawno, dawno temu książę Albrecht brał udział w polowaniu w tutejszych niezmierzonych lasach. Puścił się w pogoń za okazałym jeleniem, ten jednak zranił łowcę. Osamotniony w puszczy książę znalazł pomoc i schronienie w chacie pustelnika. Na pamiątkę szczęśliwego ocalenia władca zdecydował się założyć miasto, a w kościele zawisł kunsztowny żyrandol w kształcie głowy jelenia – szesnastaka (poroże z ośmioma odnogami na każdej z tyk), zwany także w tradycji XVII-XVIII w. meluzyną. Miejsce książęcego schronienia w pustelniczej chacie jeszcze w XIX w. miała wskazywać stara czereśnia".
Przywilej lokacyjny z 1 stycznia 1560 r. Chłosta J., Olecko w latach 1914–1945
[w:] Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010
Lokując miasto pośród lasów w 1560 r. książę miał nadzieję na ożywienie gospodarze pogranicza Prus i Litwy.
Projektodawcy nowego miasta sądzili, że dla kupców wędrujących traktami miasto położone w miejscu, gdzie „droga handlowa między Oleckim Wielkim Jeziorem a Oleckim Małym Jeziorem przekracza Legę”, może stać się ważnym przystankiem, punktem wymiany towarów na granicy Prus Książęcych, Litwy i Korony. Dali mu więc ogromny rynek i prawo urządzenia. Prócz wszystkich zwykłych targów, aż czterech jarmarków rocznie.
Po drugiej stronie granicy lokowano w tym czasie Augustów. To miasto wzięło swą nazwę od imienia króla polskiego Zygmunta Augusta.
Plan Olecka z XVII w. Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938
Symbolem zamierzeń i planów stał się olecki rynek, uznawany za największy w państwie pruskim, a później niemieckim. Wymiary oleckiego rynku są szczególne. W najstarszym zachowanym źródle z 1595 r. Caspara Hennenbergera z 1595 r. dotyczącym przeszłości Prus "Erclerung der Preussischen grössern Landtaffel" opisuje się niezwykłe rozmiary rynku oleckiego i przytacza legendę, według której ówczesny starosta straduński, Wawrzyniec von Halle, założył się z kimś zamożnym o większą sumę, że jeżeli stanie na jednym końcu rynku na czele czterystu jeźdźców, to nie będzie widoczny z jego drugiego krańca.
W przywileju lokacyjnym miasta napisano, że "rynek ma mieć dwanaście morgów", czyli 6,72 ha.
.jpg)
Caspar Hennenberger, "Erclerung der Preussischen grössern Landtaffel", 1595 r.
Na wzgórzu stanął kościół, a obok budynek ratusza. Osadnictwo postępowało wolno, po stu latach pierzeje rynku nie zostały całkowicie zabudowane kamienicami.
Nadzieje na szybki rozwój gospodarczy Olecka nie sprawdziły się. Rozwój miasta hamowały klęski żywiołowe: pożary, epidemie, zniszczenia wojenne.
Niski stan higieny w mieście sprzyjał rozprzestrzenianiu się chorób. Ludzie żyli krótko, gdyż lekarzy nie było tu aż do XIX w.
W 1616 r. przeniesiono starostwo ze Stradun do Olecka. Do 1654 r. kiedy ukończono budowę zamku starosta miał siedzibę w ratuszu.
Wielki pożar w maju 1701 r. zniszczył większość domów w obrębie rynku od strony ulicy Jaśkowej (ulica 11-go Listopada) i w drugim rzędzie obok drogi na Kukowo (ulica Kolejowa), szpitala (ulica Nocznickiego) i ulicy Środkowej oraz wszystkie znajdujące się na nich stajnie i obory.
Po katastrofalnej epidemii dżumy Olecko 5-6 lipca 1721 r., odwiedził król pruski Fryderyk Wilhelm I.
20 maja 1776 r. od pioruna zapaliła się wieża kościelna w Margrabowej i mieszczanie oleccy z takim zapałem i w tak wielkim pośpiechu ratowali organy, że poważnie je zniszczyli. W 1796 r. trzeba już było wymienić je na nowe.
W okresie kampanii napoleońskiej 25 czerwca 1807 r. na rynek olecki wkroczyły oddziały generała Zajączka. Na początku lipca w Olecku stacjonował drugi pułk piechoty podlegający generałowi Dąbrowskiemu, który kilkakrotnie odwiedzał miasto. Wojskowi ćwiczyli musztrę na rynku, do czasu wymarszu w kierunku Grodna.
W 1816 r. ze względy na zły stan techniczny zburzono budynek ratusza. W 1817 r. na jego miejscu zbudowano nowy budynek - cały remont kosztował miasto 1.877 talarów.
Ratusz z 1816 r. w Olecku.
W 1820 r. zaprzestano chowania zmarłych wokół kościoła na wzgórzu, a teren uporządkowano.
Ten wielki plac pośrodku nowo założonego miasta przysparzał ówczesnym władzom samorządowym od początku sporo kłopotów. Nie lada problemem stawała się sprawa utrzymania jego czystości. Pamiętajmy, że odbywały się na nim cztery razy do roku duże jarmarki na konie i bydło oraz cotygodniowe targi. Mieszkający przy rynku mieszczanie hodowali sami także ptactwo, trzodę, konie i rogaciznę. Nietrudno wyobrazić sobie, jak musiało wyglądać to centralne miejsce Margrabowej.
W tej sytuacji 27 marca 1825 r. zebrali się radni miasta i postanowili, że należy "możliwie jak najszybciej, nawet od jutra" przekazać w dzierżawę oczyszczanie placu targowego z gnoju.
.jpg)
Jarmark na rynku około 1930 r. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech.
Kommisions - Verlag G. Rautenberg, 1990.
_1.jpg)
Jarmark na rynku około 1930 r. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech.
Kommisions - Verlag G. Rautenberg, 1990.
W 1841 r. założono Towarzystwo Upiększania Miasta, które postawiło sobie za cel wydobycie naturalnych walorów krajobrazowych wzgórza kościelnego i jego otoczenia. Posadzono wiele nowych drzew i ozdobnych krzewów, wytyczono ścieżki i aleje spacerowe, ustawiono ławki dla wygody i odpoczynku mieszkańców.
13 sierpnia 1883 r. w hotelu „Königlicher Hof” (Królewski Dwór) zgromadzili się przedstawiciele miasta podlegający burmistrzowi Lorenzowi i uchwalili utworzenie ochotniczej straży pożarnej. Wkrótce nastąpiło przekazanie pozostającego we własności miasta sprzętu gaśniczego. Możliwe, że w tym czasu wybudowano budynek remizy strażackiej w pobliżu szkoły średniej dla dziewcząt. Ćwiczenia strażaków odbywały się na rynku.
_1.jpg)
Budynek remizy strażackiej w 1930 roku. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech.
Kommisions - Verlag G. Rautenberg, 1990.
Rynek był od początku istnienia miasta widownią najważniejszych wydarzeń w życiu Olecka. W październiku 1845 r. w Olecku gościł król Fryderyk Wilhelm IV. Rynek olecki wyglądał okazale, gdyż wcześniej usunięto rozpadający się mur ogrodzenia cmentarnego na wzgórzu kościelnym, które uporządkowano i uformowano w kształcie opadających terasów.
Wjazd króla Fryderyk Wilhelm IV na rynek w Olecku. Na obrazie po prawej stronie pani Zimmermann. Treuburg.
Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions - Verlag G. Rautenberg, 1990.
W scenerii czerwcowego dnia król urzeczony był pięknem oleckiego krajobrazu, roztaczającego się ze wzgórza. - "Jakiż tu piękny widok" - powiedział po polsku. Był on bowiem ostatnim spośród Hohenzollernów, władców pruskich, znającym język polski. Król został gościnnie przyjęty przez Elisabeth Zimmermann, właścicielkę hotelu „Königlicher Hof”, która poczęstowała go przysmakami z siei, złowionymi w okolicznych jeziorach. Król był zachwycony tymi smakołykami i pani Zimmermann uznała, że pewnie nie pogardziłby nimi także w Berlinie. W związku z tym wielokrotnie przesyłała mu wędzone mazurskie specjały, aż doczekała się królewskiego listu z podziękowaniem, który wystawiony został dla potomnych w witrynie hotelu.
W latach 1842-1858 częściowo wybrukowano rynek. Mimo wielu korzystnych zmian, jakie zaszły w jego wyglądzie, nie przestał on aż do lat pięćdziesiątych XX w. pełnić funkcji wielkiego placu targowego. Estetyczny wygląd wzgórza kościelnego otoczonego zielenią przetrwał do dzisiejszych czasów.
Pomnik ku czci żołnierzy pruskich poległych w wojnie z Austrią i Francją.
W 1884 r. 14 sierpnia na wzgórzu kościelnym odsłonięto pomnik ku czci żołnierzy pruskich poległych w wojnie z Austrią i Francją. Na pomniku była inskrypcja (w języku niemieckim): "Dla upamiętnienia żołnierzy z powiatu oleckiego poległych w sławnych wyprawach wojennych 1866 i 1871 r.".
W latach 1900-1901 gruntownej renowacji poddano kościół ewangelicki położony na wzgórzu.
.jpg)
Zwiad rosyjski w 1914 r.
14 sierpnia 1914 r. na teren Prus Wschodnich wkroczyły wojska rosyjskie I Armii generała Rennenkampfa, składające się 1 dywizji kawalerii generała Gurko.
.jpg)
Żołnierze niemieccy na rynku w Olecku.
O godzinie 13:00 spieszone oddziały otworzyły ogień i rozpoczęły atak na północny skraj miasta. Atak w szyku pieszym trwał na przestrzeni 1.5 kilometra. Olecka broniły niemieccy żołnierze z Rezerwowego 5 Pułku Dragonów.
Wkrótce Rosjanie ponoszą klęskę pod Tannnebergiem. 11 września 1914 r. Olecko zajmuje 3 rezerwowa dywizja piechoty (3. Reserve-Division) generała majora von Morgena. 6 listopada 1914 r. wojska rosyjskie znowu zajmują Olecko. W mieście panował nieład. W ciągu kilku miesięcy nikt nie sprzątał ulic ani wywoził nieczystości. Wszędzie pełno było rozbitego szkła. Rosjanie zatrzymywali mężczyzn i kobiety. Zatrzymywali ich pod pretekstem przesłuchania, prowadzili skąd niewielu wróciło do domu. Kościół na rynku pozostał nienaruszony gdyż Rosjanie traktowali go jako miejsce kultu.
W południe 12 lutego 1915 r. o przeszło trzech miesiącach okupacji wojska rosyjskie rozpoczynają wycofywanie się z Olecka Rosjanie niszczą most na Ledze koło młyna w Olecku. 6 marca 1915 r. do Olecka zostaje przeniesiona Kwatera Główna X Armii. Dowódcą był Generalfeldmarschall Hermann von Eichhorn.
Podczas plebiscytu w lipcu 1920 r. na rynku organizowano manifestacje i pochody mieszkańców. Plebiscyt zakończył się sukcesem Niemców. Z 28.627 oddanych w powiecie głosów jedynie 2 oddano za Polską. Z tej okazji na rynku, przed ratuszem ustawiono pamiątkowy głaz a nazwę miasta zmieniono w 1928 r. na Treuburg (Wierny Gród). W latach trzydziestych rynkowi nadano nazwę Adolf Hitler Platz.
Rynek olecki w 1930 r.
21 stycznia 1945 r. z miasta wycofały się oddziały Volkssturmu. Uznano, że słabo uzbrojony oddział nie ma żadnych szans powstrzymania nacierających żołnierzy sowieckich. Żołnierze Armii Czerwonej do miasta wkroczyli 23 stycznia 1945 r. Podobnie jak w innych miastach byłych Prus Wschodnich Rosjanie dokonali wielu zniszczeń.
Jak wspominał pierwszy burmistrz Olecka: „Prawie wszystkie domy w rynku były spalone. Na południowej stronie, ocalał tylko jeden dom, na wschodniej – 3 domy, na północnej 5 domów i na zachodniej 4 domy. Zniszczeniu uległ również XVI-wieczny kościół na wzgórzu, dworzec kolejowy, poczta i szereg okazałych budynków biurowych".
3 czerwca 1945 r. o godzinie 10:00 w słoneczną niedzielę radziecki komendant w uroczysty sposób przekazał Polakom władzę nad miastem i powiatem.
Dnia 1 listopada 1947 r. starosta olecki Romuald Stankiewicz odsłonił uroczyście przy dźwiękach orkiestry na zadrzewionym pagórku w środku rynku, który nazwano Placem Wolności, pomnik Wyzwolenia Olecka: obelisk z orłem polskim na wierzchu i tablicą z napisem: “Ku wiecznej pamięci wyzwolenia Olecka z niewoli germańskiej 21 stycznia 1945 r. Obywatele miasta i powiatu”. Pomnik zbudowano na cokole i kolumnie niemieckiego pomnika z XIX wieku. Pomnik wykonał artysta Konstanty Pieńczykowski według projektu burmistrza Lubierzyńskiego.
W 1953 r. z zachodniej części rynku usunięto bruk, aby z pozyskanego materiału powiększyć plac targowy na południu miasta.
Rynek olecki (stan z 1957 r.).
W 1954 r. rozebrano mury i wieżę spalonego kościoła ewangelickiego.
W 1959 r. w zachodniej części rynku utworzono park, wytyczono alejki. Druga część rynku została utwardzona płytami betonowymi i przeznaczona pod tzw. Plac Defilad. Większość prac wykonywano "w czynie społecznym". Pisano, że rynek: "miał się zmienić w efektowne skupisko kwiatów i zieleni”.
W dniach 14-15 sierpnia 1960 r. na rynku odbyły sie uroczystości 400-lecia założenia miasta. W okolicznościowej broszurze wydanej z tej okazji przyznano, że w mieście usunięto „prawie wszystkie gruzy”.
W 1960 r. rozpoczęto przygotowania do budowy Powiatowego Domu Kultury. Ukończenie budowy mało precyzyjnie określano „na lata sześćdziesiąte”. Uroczystej inauguracji działalności Domu Kultury dokonano w czerwcu 1969 r. Do nowego obiektu przeniesiono kino „Mazur”.
Około 1962 r. uporządkowano ruiny po zniszczonym kościele ewangelickim i stworzyć tam park z placem zabaw dla dzieci z przedszkola, które mieściło się w budynku dawnego ratusza.
W 1967 r. posadzono na rynku nowe drzewa. Przebudowano fontannę miejską i urządzono wokół niej kwietnik otoczony ławkami.
19 maja 1974 r. Kazimierz Korąkiewicz zaprojektował i wykonał tablicę pamiątkowa z okazji 500 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika. Tablicę umieszczono na pomniku "Rzemiosło swemu miastu". Pomnik ustawiono w północnej części rynku, a w 2000 r. przeniesiono w nowe miejsce.
Kościół na rynku pw. NMP Królowej Polski.
24 września 1981 r. przystąpiono do budowy nowego kościoła na rynku pw. NMP Królowej Polski. 2 października 1984 r. wmurowano kamień węgielny. Konsekracji dokonał ordynariusz warmiński ks. bp Edmund Piszcz 8 września 1990 r.
Pomnika Wyzwolenia z 2000 r.
17 czerwca 2000 r. na miejscu Pomnika Wyzwolenia postawiono Pomnik Wdzięczności autorstwa rzeźbiarzy Elżbiety Pietras i Alojzego Nawrata. Przy demontażu starego pomnika odkuto tablicę pamiątkową oraz orła i przekazano do izby pamięci przy szkole rolniczej. Robotnicy odzyskali wmurowaną niegdyś w postument metalową skrzynkę – dokument czasu. Na kamieniu umieszono napis: „W hołdzie wszystkim, dzięki którym żyjemy w pokoju i wolnej Ojczyźnie oraz tym, którzy szczególnie zasłużyli się naszemu miastu od jego początku w 1560 r. - wdzięczni mieszkańcy Olecka, w 2000 r”. Z inicjatywy Kreisgemeinschaft Treuburg obok została umieszczona tablica w języku niemieckim. Starą kolumnę wykorzystano do odtworzenia pomnika ku czci żołnierzy pruskich, który ustawiony został na odnowionym cmentarzu ewangelickim. Uroczystego odsłonięcia dokonano 25 września 2003 r.
Urząd Miejski w Olecku.
W 2002 r. przeprowadzono remont kapitalny siedziby Urzędu Miejskiego.
Pomnik papieża Jana Pawła II.
Tuż obok kościoła z inicjatywy burmistrza Wacława Olszewskiego, Rady Miejskiej przy poparciu ks. proboszcza i ofiarności wiernych stanął w 2007 r. pomnik papieża Jana Pawła II autorstwa Anny Drozd-Tutaj. 16 października 2007 r. pomnik poświęcił bp Jerzy Mazur - biskup diecezji ełckiej.
Prezydent RP Lech Kaczyński - 25 maja 2009 r.
25 maja 2009 r. na zaproszenie Burmistrza Olecka Wacława Olszewskiego na rynku gościł Prezydent RP Lech Kaczyński.
W latach 2009-2010 przeprowadzono gruntowny remont ratusza na rynku, wymieniając podłogi, instalacje oraz remontując dach i elewację zewnętrzną.
Z okazji 450-lecia założenia miasta 23-25 lipca 2010 r. część rynku została odnowiona. Wykonano nową kamienną nawierzchnię, oświetlenie, kanalizację deszczową, toalety oraz fontannę. Oficjalnego otwarcia obchodów dokonał 23 lipca 2010 r. Prezydent elekt Bronisław Komorowski.
Prezydent elekt Bronisław Komorowski na rynku w 2010 r.
W kwietniu 2015 r. na zlecenie Urzędu Miejskiego w Olecku geodeta wykonał nowe pomiary rynku. Skrajne punkty określono w miejscach gdzie znajdują się rogi ulic wychodzących z rynku. Rozmiary boków rynku przedstawiały się następująco: 225 x 232 x 340 x 254 metrów. Po przeliczeniu powierzchnia wynosi: 6,4288 ha.
W wielu źródłach przedwojennych pisano "największy rynek w Niemczech". A czy w Polsce i w Europie jest większy rynek miejski od naszego? Rynek w Krakowie (uważany za jeden z największych w Europie) ma wymiary kwadratu 200 x 200 metrów - 4,0 ha, rynek we Wrocławiu ma 3,8 ha, czyli są mniejsze od rynku w Olecku.
Zdjęcie lotnicze Olecka z 1938 r.
Zdjęcie lotnicze Olecka z 2007 r.
Audycja radiowa na antenie Radia Olsztyn "Olecko z największym rynkiem?" 
Literatura:
Demby R., Olecko Czasy, ludzie, zdarzenia. Wydano ze środków finansowych Starostwa Powiatowego oraz Urzędu Miejskiego w Olecku. Wydawca: Urząd Miejski w Olecku 2000.
Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938.
Hartknoch, Ch., Alt - und Neues Preussen: oder Preussischer Historien... Leipzig; Frankfurt am Main. 1684.
Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, pod red. A. Wakara, Olsztyn 1974.
Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V.
Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions - Verlag G. Rautenberg, 1990.
Weber, R., Masuren: Geschichte- Land und Leute, Verlag: Gerhard Rautenberg, Leer, 1983.
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_city_squares_by_size
Fotografie z książki: Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Lübeck 1971.
Fotografie pocztówek: Z. Bereśniewicz.
Fotografie współczesne: J. Kunicki.
